Archive:Statystyki dotyczące ludności na poziomie regionalnym

Dane pobrano z bazy w marcu 2015 r. Najnowsze dane: Więcej informacji z Eurostatu, Główne tabele i Baza danych. Planowana aktualizacja artykułu: listopad 2016 r.

Mapy można przeglądać w sposób interaktywny, korzystając z Eurostat’s Statistical Atlas (w jęz. angielskim) (zob. user manual (w jęz. angielskim)).

Mapa 1: Cudzoziemcy, według regionów na poziomie NUTS 3, 2011 r. (¹)
(% ludności)
źródło: https://ec.europa.eu/CensusHub2

Wykres 1: Analiza cudzoziemców, według regionów na poziomie NUTS 3, 2011 r. (¹)
(% ludności)
źródło: https://ec.europa.eu/CensusHub2

Mapa 2: Osoby, których miejsce zamieszkania zmieniło się w ciągu jednego roku poprzedzającego badanie, według regionów na poziomie NUTS 3, 2011 r.
(% ludności)
źródło: https://ec.europa.eu/CensusHub2

Wykres 2: Analiza osób, których miejsce zamieszkania zmieniło się w ciągu jednego roku poprzedzającego badanie, według poprzedniego miejsca pobytu, w podziale na regiony na poziomie NUTS 3, 2011 r. (¹)
(% rezydentów, których miejsce zamieszkania zmieniło się w ciągu jednego roku poprzedzającego badanie)
źródło: https://ec.europa.eu/CensusHub2

Wykres 3: Różnice regionalne pod względem odsetka jednoosobowych gospodarstw domowych, według regionów na poziomie NUTS 2, 2011 r. (¹)
(% wszystkich gospodarstw domowych)
źródło: https://ec.europa.eu/CensusHub2

Mapa 3: Osoby owdowiałe / rozwiedzione (lub podobnie w przypadku zarejestrowanych związków partnerskich), które nie wstąpiły ponownie w związek małżeński / zarejestrowany związek partnerski, według regionów na poziomie NUTS 3, 2011 r. (¹)
(% ludności)
źródło: https://ec.europa.eu/CensusHub2

Mapa 4: Rodziny niepełne, według regionów na poziomie NUTS 3, 2011 r. (¹)
(% wszystkich rodzin biologicznych z co najmniej jednym zarejestrowanym dzieckiem w wieku poniżej 25 lat)
źródło: https://ec.europa.eu/CensusHub2

Mapa 5: Pary małżeńskie, według regionów na poziomie NUTS 3, 2011 r.
(% wszystkich rodzin biologicznych)
źródło: https://ec.europa.eu/CensusHub2

Wykres 4: Analiza par, według regionów na poziomie NUTS 3, 2011 r. (¹)
(% wszystkich par)
źródło: https://ec.europa.eu/CensusHub2

Wykres 5: Różnice regionalne pod względem odsetka par z co najmniej jednym wspólnie zamieszkującym dzieckiem w wieku poniżej 25 lat, według regionów na poziomie NUTS 2, 2011 r. (¹)
(% wszystkich gospodarstw domowych)
źródło: https://ec.europa.eu/CensusHub2

Poniższy artykuł jest częścią zbioru artykułów prezentujących dane statystyczne, których podstawą jest regionalny rocznik statystyczny Eurostatu (w jęz. angielskim). W artykule opisano regionalne tendencje demograficzne w całej Unii Europejskiej (UE). Treść artykułu oparto na danych z przeprowadzonego w 2011 r. spisu powszechnego ludności i mieszkań (w jęz. angielskim), a nie na regionalnych statystykach demograficznych (które były źródłem informacji tradycyjnie wykorzystywanym w regionalnym roczniku statystycznym Eurostatu).

Spis powszechny jest bardzo szczegółowym źródłem danych i w przypadku niektórych zmiennych zawiera informacje o szczegółowości sięgającej poziomu gmin; na potrzeby tego artykułu dane zostały zagregowane, aby umożliwić ich prezentację na poziomie regionów NUTS 2 lub 3 i przedstawić spójne informacje w postaci map dla całej UE.

Główne ustalenia statystyczne

W poniższym artykule, opartym na danych ze spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2011 r., omówiono różne zagadnienia demograficzne, ze szczególnym uwzględnieniem przemieszczania się osób do UE i z UE, jednoosobowych gospodarstw domowych oraz tworzenia różnych rodzajów jednostek rodzinnych.

Kontekst: zmiany demograficzne w UE

Zmiany demograficzne są jednym z najważniejszych czynników kształtujących życie Europejczyków. W 2014 r. w UE-28 mieszkało 507 mln osób. Stanowiły one nieco ponad 7 % ludności całego globu. Dla porównania, pół wieku temu odsetek ten był prawie dwukrotnie wyższy.

Znacząco zmieniły się struktura i profil ludności UE, częściowo z powodu: niższych współczynników płodności; zmian wzorców tworzenia rodziny; dążenia do większej niezależności, zmiany ról mężczyzn i kobiet; wyższych poziomów migracji; większej mobilności geograficznej; wydłużenia średniego trwania życia.

Te zmiany demograficzne spowodowały zmianę charakterystycznych cech rodziny i doprowadziły do: zmniejszenia średniej wielkości gospodarstw domowych; wyboru różnych form wspólnego życia (związek kohabitacyjny, zarejestrowany związek partnerski); oraz rekordowej liczby osób mieszkających samotnie. W rezultacie nasz obecny styl życia różni się znacznie od stylu życia sprzed, powiedzmy, 50 lat i prawdopodobne jest, że w nadchodzących dekadach nadal zachodzić będą istotne zmiany, na przykład w związku ze starzeniem się ludności UE.

Istotnie, oczekuje się dalszego spowolnienia tempa przyrostu liczby ludności w UE-28, a w efekcie prognozuje się, że w ciągu najbliższych 30-40 lat łączna liczba osób zwykle zamieszkujących w UE-28 nie będzie rosnąć, a może nawet zacząć spadać.

Cudzoziemcy

Zwiększona mobilność przyczyniła się do wzrostu liczby migrantów w ostatnich dziesięcioleciach (migracja międzyregionalna, migracja wewnątrz UE oraz migracja z państw nieczłonkowskich do UE). Niektórzy migranci przenoszą się, aby poprawić swój poziom życia (na przykład dla lepszych możliwości zatrudnienia), inni natomiast mogą być zmuszeni do opuszczenia swoich domów, aby uciec przed konfliktem lub prześladowaniem.

Definicja obywatelstwa

Na potrzeby spisu powszechnego ludności i mieszkań obywatelstwo definiuje się jako „szczególną więź prawną pomiędzy osobą a jej państwem, nabytą poprzez urodzenie lub naturalizację, czy to w drodze deklaracji, wyboru, małżeństwa czy w inny sposób zgodny z prawem krajowym”. Osobie posiadającej co najmniej dwa obywatelstwa przypisuje się obywatelstwo tylko jednego kraju, które ustala się w następującej kolejności:

kraj zgłaszający dane; lub
jeśli osoba nie posiada obywatelstwa kraju zgłaszającego dane: inne państwo członkowskie UE; lub
jeśli osoba nie posiada obywatelstwa innego państwa członkowskiego UE: państwo nieczłonkowskie.

Więcej informacji: zob. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1201/2009

Imigracja to jedna z najbardziej kontrowersyjnych kwestii w UE: podczas gdy niektóre regiony stworzyły tętniące życiem, różnorodne społeczności, inne zmagają się z poważnymi wyzwaniami związanymi z poprawą integracji migrantów. Należy zaznaczyć, że choć istnieją pewne regionalne aspekty tej integracji, to na ogół kwestią tą zajmują się organy na szczeblu krajowym.

Od lat 90. XX wieku migracja netto (liczba imigrantów minus liczba emigrantów) jest głównym czynnikiem napędzającym przyrost ludności. Migracja z państw nienależących do UE jest zasadniczo ograniczona (w tym kwotowo) lub podlega szczególnym warunkom (na przykład posiadanie oferty pracy, pewien poziom umiejętności lub kwalifikacji, bądź miejsce w placówce edukacyjnej). Migranci międzynarodowi stwarzają potencjał zwiększenia wyników gospodarczych, zapełnienia stanowisk dla pracowników niewykwalifikowanych lub miejsc pracy wymagających kwalifikacji w sytuacji braku wykwalifikowanej siły roboczej, na przykład w sektorze ochrony zdrowia. Niektóre państwa członkowskie charakteryzuje wysoki poziom migracji międzynarodowej z przyczyn innych niż ekonomiczne, zwłaszcza podyktowanej łączeniem rodzin, nauką lub względami humanitarnymi.

Mówiąc o ludności obcego pochodzenia, należy dokonać istotnego rozróżnienia między osobami urodzonymi za granicą a cudzoziemcami. Poniższe informacje przygotowano w oparciu o liczbę cudzoziemców mieszkających w UE w 2011 r. Należy zwrócić uwagę, że prezentowane statystyki odnoszą się do liczby cudzoziemców zamieszkałych w UE, a nie do liczby migrantów czy przepływów migracyjnych, do których dochodzi co roku, oraz że cudzoziemcy niekoniecznie są migrantami (w niektórych państwach członkowskich UE stosunkowo wysoki odsetek cudzoziemców stanowią osoby urodzone na miejscu).

W państwach członkowskich UE mieszkało prawie 32 mln cudzoziemców

W 2011 w państwach członkowskich UE mieszkało prawie 32 mln cudzoziemców. Stanowili oni 6,3 % łącznej liczby ludności 28 państw członkowskich UE (mapa 1). Około 60 % cudzoziemców zamieszkałych w państwach członkowskich UE stanowili obywatele państw nieczłonkowskich (a więc spoza UE), zaś pozostali byli obywatelami innych państw członkowskich UE.

SPOJRZENIE NA REGIONY

Rīga, Łotwa

Kilka regionów w państwach bałtyckich odnotowało stosunkowo wysokie odsetki rezydentów będących obywatelami państw nieczłonkowskich. Tak było w szczególności w estońskim regionie Kirde-Eesti oraz w łotewskim regionie stołecznym Rīga. W 2011 r. nieco ponad jedną czwartą (25,6 %) ludności zamieszkującej region Rīga stanowili obywatele państwa nieczłonkowskiego.

©: Alexander Tolstykh / Shutterstock.com

Największą populację cudzoziemców zarejestrowano w Niemczech (6,1 mln), Hiszpanii i Zjednoczonym Królestwie (po nieco ponad 5 mln), we Włoszech (4 mln) i Francji (3,8 mln). Z państw członkowskich UE jeszcze tylko w Belgii mieszkało ponad milion cudzoziemców (1,2 mln).

W ujęciu względnym najwyższe odsetki cudzoziemców w stosunku do ludności danego państwa członkowskiego UE odnotowano w Luksemburgu (42,7 %), na Cyprze (20,2 %), Łotwie (16,5 %), w Estonii (14,8 %), Irlandii (11,8 %), Hiszpanii (11,2 %), Austrii (11,1 %) i Belgii (10,5 %); w żadnym z pozostałych państw członkowskich odsetek ten nie był wyrażony liczbą dwucyfrową. Z drugiej strony cudzoziemcy stanowili mniej niż 1 % ludności w Bułgarii, Chorwacji, na Litwie, w Polsce, Rumunii i Słowacji.

Blisko połowę ludności w północno-wschodniej Estonii stanowili cudzoziemcy, pochodzący głównie z państw nieczłonkowskich,...

Na mapie 1 przedstawiono podział regionów na poziomie NUTS 3 według odsetka cudzoziemców w ludności ogółem; na ogół odsetek cudzoziemców był wyższy na zachodzie niż na wschodzie UE.

W obrębie poszczególnych państw członkowskich UE często obserwowano określone strefy, w których cudzoziemcy stanowili procentowo większą część ludności. Tak było w regionie o najwyższym odsetku cudzoziemców – Kirde Eesti na północno-wschodnim krańcu Estonii, gdzie cudzoziemcy stanowili prawie połowę (46,0 %) łącznej liczby mieszkańców. Odsetek cudzoziemców w Kirde-Eesti był ponad trzykrotnie wyższy od średniej krajowej, przy czym prawie wszyscy ci cudzoziemcy (99,2 %) posiadali obywatelstwo państw nieczłonkowskich, przede wszystkim Rosji (wykres 1).

… natomiast przeważająca większość cudzoziemców zamieszkałych w Luksemburgu to obywatele innych państw członkowskich

Luksemburg (który stanowi jeden region na tym poziomie analizy) charakteryzował się drugim w kolejności najwyższym odsetkiem cudzoziemców (42,7 %). Ich pochodzenie było jednak zupełnie inne: 87,6 % wszystkich cudzoziemców mieszkających w Wielkim Księstwie stanowili obywatele innych państw członkowskich UE.

W czterech regionach UE odsetek cudzoziemców w stosunku do ludności ogółem mieścił się w przedziale 30–40 %; były to: francuski region zamorski Guyane (gdzie cudzoziemcy pochodzili prawie wyłącznie z państw nienależących do UE); regiony West i South w Irlandii Północnej (gdzie prawie wszyscy cudzoziemcy wywodzili się z innych państw członkowskich UE); region stołeczny Belgii Arrondissement De Bruxelles-Capitale / Arrondissement Van Brussel-Hoofdstad (w którym większość cudzoziemców to obywatele innych państw członkowskich UE); oraz Fuerteventura (jedna z Wysp Kanaryjskich, na której niewielka większość cudzoziemców pochodziła spoza UE). Podobny odsetek cudzoziemców odnotowano jeszcze w trzech regionach Szwajcarii – Genève, Basel-Stadt i Vaud (najbardziej na zachód wysunięty kanton, którego stolicą jest Lozanna) – każdy z nich sąsiaduje z UE i większość zamieszkałych tam cudzoziemców pochodzi z państw członkowskich UE.

Cudzoziemcy stanowili stosunkowo dużą część ludności w niektórych największych miastach Europy

Poza regionem stołecznym Belgii (zob. wyżej) w siedmiu innych regionach na poziomie NUTS 3, zaznaczonych na mapie 1 najciemniejszym odcieniem, zamieszkiwało więcej niż jeden milion osób i cudzoziemcy stanowili 20–30 % ludności. Trzy z nich znajdowały się w Londynie i w jego sąsiedztwie (Inner London - West; Inner London - East; Outer London - West and North West); jeden na obrzeżach Paryża (Seine-Saint-Denis); jednym był region stołeczny Austrii – Wien; a kolejne to po jednym regionie z Niemiec (München) i Hiszpanii (Alicante). W Alicante i we wszystkich trzech regionach Londynu niewielką większość cudzoziemców stanowili obywatele innych państw członkowskich UE. W odróżnieniu od tych regionów, czterech na pięciu cudzoziemców (81.4 %) zamieszkałych w Seine-Saint-Denis pochodziło z państw nieczłonkowskich; spoza UE wywodziła się też większość cudzoziemców mieszkających w regionach Wien (64,6 %) i München (59,8 %).

Osoby, których miejsce zamieszkania zmieniło się w ciągu jednego roku poprzedzającego badanie

Możliwość zatrudnienia jest tylko jedną z kilku przyczyn decydujących o przeprowadzce. Osoby podejmujące taką decyzję mogą chcieć przenieść się bliżej rodziny lub przyjaciół bądź zmienić tryb życia (na przykład przeprowadzając się z miasta na wieś). Przyczyną zmiany miejsca zamieszkania bądź rodzaju lub wielkości domu/mieszkania może też być zmiana sytuacji rodzinnej (na przykład powiększenie rodziny, rozwód lub starzenie się).

Zmiany miejsca zamieszkania

W ramach spisu powszechnego ludności i mieszkań pytano respondentów o związek między aktualnym miejscem zamieszkania a ich miejscem zamieszkania na jeden rok przed badaniem. To umożliwia zebranie informacji na temat przepływów ludności według szeregu kryteriów:

osoby, których miejsce zamieszkania nie zmieniło się (w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie);
osoby, których miejsce zamieszkania zmieniło się (w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie);
- przeprowadziły się w obrębie tego samego państwa członkowskiego UE;
  - w obrębie tego samego regionu na poziomie NUTS 3;
  - do innego regionu na poziomie NUTS 3;
- przeprowadziły się spoza kraju zgłaszającego dane (bez rozróżnienia na osoby, które przybyły z innego państwa członkowskiego UE czy też państwa nieczłonkowskiego).

Więcej informacji: zob. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1201/2009

Mobilność pracowników w UE zwiększała się stopniowo aż do nastania kryzysu finansowego i gospodarczego, napędzana głównie przez różnice w dochodach i dysproporcje płacowe (początkowo między północnymi a południowymi, a w bliższej przeszłości między wschodnimi a zachodnimi państwami członkowskimi UE). Skutki kryzysu początkowo doprowadziły do ograniczenia mobilności pracowników (wraz z wyczerpaniem się możliwości zatrudnienia); w ciągu ostatnich paru lat zaś mobilność ta jest w coraz większym stopniu spowodowana rosnącymi różnicami w poziomie bezrobocia (głównie między państwami strefy euro).

Rynki mieszkaniowe prawdopodobnie również wpływają na stopień mobilności pracowników: wysoki odsetek posiadaczy mieszkań i duże koszty transakcyjne „unieruchamiają” ludzi, sprawiając, że zmiana miejsca zamieszkania jest stosunkowo droga, natomiast w regionach o wyższym odsetku mieszkań na wynajem lub niższych kosztach transakcyjnych rynki nieruchomości bywają bardziej płynne.

Różnice między państwami wydają się być ważnym czynnikiem wyjaśniającym prawidłowości w zakresie zmian miejsca zamieszkania

W okresie 12 miesięcy poprzedzających przeprowadzony w 2011 r. spis powszechny 6,4 % ludności UE-28 zmieniło swoje miejsce zamieszkania (mapa 2). Ciekawą cechą charakterystyczną widoczną na mapie jest fakt, że zaobserwowane różnice występują prawie wyłącznie między państwami członkowskimi UE, a nie między poszczególnymi regionami, co sugeruje, że krajowe rynki pracy i nieruchomości w dużym stopniu determinują tempo, w jakim ludzie przeprowadzają się z jednego domu do drugiego.

Odsetek osób, których miejsce zamieszkania zmieniło się w ciągu roku poprzedzającego badanie, był szczególnie wysoki na Słowacji oraz w kilku miastach Zjednoczonego Królestwa. Odsetek ten był też stosunkowo wysoki w Belgii, Danii, Francji, w niektórych regionach Niderlandów, w Portugalii, Finlandii, Szwecji i w pozostałych regionach Zjednoczonego Królestwa (oprócz Irlandii Północnej); a ponadto w Islandii i Norwegii.

Największą liczbę osób zmieniających adres zamieszkania często odnotowywano w regionach stołecznych

W 2011 r. co najmniej 16 % ludności w każdym z regionów na poziomie NUTS 3 na Słowacji zmieniło swoje miejsce zamieszkania (co zaznaczono najciemniejszym odcieniem na mapie 2). Najbardziej dynamiczne zmiany zaobserwowano w regionie stołecznym Bratislavský kraj (30,7 % ludności zmieniło miejsce zamieszkania). Pozostałe regiony NUTS 3, w których odsetek ten był wysoki, znajdowały się głównie w Zjednoczonym Królestwie, przy czym najwyższy wskaźnik odnotowano w stolicy: 21,5 % mieszkańców Inner London – West zmieniło miejsce zamieszkania w ciągu roku poprzedzającego spis powszechny z 2011 r.

Młodsze pokolenia często mieszkają w miastach lub w ich pobliżu, gdzie więcej jest możliwości nauki i zatrudnienia; to może tłumaczyć, dlaczego niektóre miasta charakteryzują się wyższym odsetkiem osób zmieniających miejsce zamieszkania. Faktycznie, wszystkie pozostałe regiony Zjednoczonego Królestwa, w których te odsetki były wysokie, skupiały się wokół miast: Nottingham, Brighton and Hove, Southampton, Edinburgh, Bristol, Inner London - East, Portsmouth, York, Cardiff (oraz Vale of Glamorgan), Liverpool, Bournemouth i Poole.

Poza Słowacją i Zjednoczonym Królestwem jeszcze tylko w trzech regionach co najmniej 16 % ludności zmieniło miejsce zamieszkania w okresie 12 miesięcy poprzedzających ostatni spis powszechny. Każdy z nich to region stołeczny, mianowicie: belgijski region Arrondissement de Bruxelles-Capitale / Arrondissement van Brussel-Hoofdstad, duńska stolica Byen København oraz stolica Norwegii, Oslo.

Większość osób, które zmieniły miejsce zamieszkania w UE, przeprowadziła się w obrębie tego samego regionu…

Bardziej szczegółową analizę przedstawiono na wykresie 2, na którym pokazano 10 regionów o najwyższym odsetku osób, które przeprowadziły się do miejsca zamieszkania w danym regionie z innego miejsca w tym samym regionie lub z innego kraju (innego państwa członkowskiego UE lub z państwa nieczłonkowskiego); należy zaznaczyć, że dane te nie uwzględniają liczby osób, które się przeprowadziły, w ujęciu bezwzględnym.

Średnio 56,6 % mieszkańców UE-28, którzy zmienili swoje miejsce zamieszkania w okresie 12 miesięcy poprzedzających przeprowadzony w 2011 r. spis powszechny, przeprowadziło się w obrębie tego samego regionu NUTS 3. Nieco ponad jedna trzecia (34,3 %) osób, które zmieniły miejsce zamieszkania, przybyła z innego regionu tego samego państwa członkowskiego UE, a mniej niż jedna dziesiąta (9,1 %) z innego kraju.

… tę prawidłowość zaobserwowano szczególnie wyraźnie w różnych regionach Portugalii…

Kilka regionów portugalskich zgłosiło bardzo wysokie odsetki osób zmieniających miejsce zamieszkania w obrębie tego samego regionu na poziomie NUTS 3. Tak było w przypadku blisko dziewięciu na każde dziesięć osób (89,9 %), które zmieniły miejsce zamieszkania w autonomicznym regionie wyspiarskim Açores, zaś w regionie Grande Porto odsetek ten był tylko trochę niższy: 87,0 %. Poza tym peryferyjnym zamorskim regionem wyspiarskim i obszarem metropolitalnym Porto również niektóre w większości wiejskie obszary Portugalii – takie jak Alto Alentejo i Alentejo Central – odnotowały wysoki odsetek mieszkańców, którzy przeprowadzili się w obrębie tego samego regionu.

Odsetek ten był również stosunkowo wysoki w dwóch regionach Finlandii (region stołeczny Helsinki-Uusimaa oraz Pohjois-Pohjanmaa), a także w północno-wschodnim regionie Węgier Borsod-Abaúj-Zemplén.

… natomiast nowi mieszkańcy przybywający z innych państw przeważnie stanowili mniejszość w grupie osób, które zmieniły miejsce zamieszkania

Dla porównania na dole wykresu 2 pokazano regiony o najwyższym odsetku nowych mieszkańców pochodzących z innych państw; odsetek ten nie przekroczył 50 % w żadnym z regionów NUTS 3, dla których dostępne były dane.

Regiony te charakteryzowały się peryferyjnym położeniem w UE. Pięć najwyższych wskaźników odnotowano w Bułgarii, w tym w regionie Sofia wokół stolicy tego kraju, gdzie nieco ponad jedna trzecia (34,9 %) nowych mieszkańców pochodziła z innego państwa, oraz w dwóch północnych regionach (Vidin i Ruse) leżących blisko granicy z Rumunią; należy jednak zwrócić uwagę, że ogółem odsetek osób, które zmieniły miejsce zamieszkania w Bułgarii, był stosunkowo niski i wynosił około 2 %. Odsetek nowych mieszkańców pochodzących z innego kraju był stosunkowo wysoki także w dwóch regionach hiszpańskich – mieście autonomicznym Melilla, w którym odnotowano najwyższy odsetek (48,3 %), oraz w regionie Fuerteventura; dwóch regionach łotewskich – regionie stołecznym Rīga oraz w regionie Latgale, leżącym przy granicy z Rosją; a także w regionie Drama na północy Grecji, graniczącym z Bułgarią.

Jednoosobowe gospodarstwa domowe

W składzie gospodarstw domowych i formach współżycia Europejczyków zaszły duże zmiany: jedną z najbardziej znamiennych jest wzrost liczby osób mieszkających samotnie. Ta tendencja częściowo wynika z decyzji (osoby szukają niezależności), ale jest też spowodowana większą liczbą rozwodów i separacji oraz wydłużającym się średnim trwaniem życia ludności (zwłaszcza kobiet), które powoduje, że owdowiałe osoby w starszym wieku mieszkają samotnie przez ostatnie lata swojego życia.

Definicja statusu gospodarstwa domowego

W ramach spisu powszechnego ludności i mieszkań status gospodarstwa domowego określa się w oparciu o tak zwaną koncepcję „wspólnego utrzymywania się”, zgodnie z którą prywatne gospodarstwo domowe jest albo:

jednoosobowym gospodarstwem domowym, tj. osobą mieszkającą samotnie w osobnym lokalu mieszkalnym lub zajmującą, jako lokator, osobny pokój (pokoje) w mieszkaniu, lecz nie tworzy z innymi mieszkańcami tego mieszkania wieloosobowego gospodarstwa domowego, zdefiniowanego poniżej; albo
wieloosobowym gospodarstwem domowym, tj. grupą dwóch lub większej liczby osób, które wspólnie zajmują całość lub część lokalu mieszkalnego oraz wspólnie zaspokajają swoje potrzeby żywnościowe i inne podstawowe potrzeby życiowe (członkowie tej grupy mogą w większym lub mniejszym zakresie łączyć swoje dochody).

Nierodzinne gospodarstwo domowe może być jednoosobowym gospodarstwem domowym (osoba mieszkająca samotnie) lub wieloosobowym gospodarstwem domowym bez żadnej rodziny biologicznej (na przykład grupa młodych pracowników lub studentów dzielących razem dom).

Więcej informacji: zob. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1201/2009

Blisko jedną trzecią wszystkich gospodarstw domowych w UE stanowiły osoby mieszkające samotnie

W 2011 r. osoby samotne stanowiły prawie jedną trzecią (31,4 %) wszystkich gospodarstw domowych w UE-28. Na wykresie 3 pokazano różnice regionalne pod względem odsetka jednoosobowych gospodarstw domowych w regionach na poziomie NUTS 2.

Na ogół w regionach stołecznych proporcjonalnie więcej ludności mieszkało samotnie

W 2011 r. we wszystkich – z wyjątkiem jednego – państwach członkowskich UE obejmujących więcej niż jeden region odsetek jednoosobowych gospodarstw domowych przewyższał średnią krajową. Tak było szczególnie w Berlinie i w Région de Bruxelles-Capitale / Brussels Hoofdstedelijk Gewest, gdzie blisko połowa wszystkich gospodarstw domowych składała się z jednej osoby. Stosunkowo wysokie wskaźniki odnotowano także w regionach: Wien, Noord-Holland (do którego zalicza się Amsterdam), Helsinki-Uusimaa oraz Hovedstaden (który obejmuje Kopenhagę), gdzie odsetek jednoosobowych gospodarstw domowych wynosił 40–45 %. W niektórych przypadkach różnica między odsetkiem jednoosobowych gospodarstw domowych w regionie stołecznym, a ich odsetkiem w pozostałych regionach była tak duża, że stolica była jedynym regionem, w którym wskaźnik ten przekraczał średnią krajową; tak było w Danii, Austrii i Słowacji, a także w Norwegii. Nietypowy pod tym względem był irlandzki region Southern and Eastern, ponieważ był to jedyny region stołeczny, w którym odsetek jednoosobowych gospodarstw domowych był niższy od średniej krajowej.

Osoby owdowiałe lub rozwiedzione

Jedną z podgrup osób mieszkających samotnie są osoby, które owdowiały lub są rozwiedzione i nie zawarły ponownie związku małżeńskiego / zarejestrowanego związku partnerskiego. W 2011 r. do tej podgrupy zaliczało się 12,9 % ludności UE-28 (Map 3). Z bardziej szczegółowej analizy wynika, że 7,0 % ludności UE-28 stanowiły osoby owdowiałe (które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego lub partnerskiego), zaś 5,9 % osoby rozwiedzione (i nie będące w związku małżeńskim ani partnerskim).

Wysoki odsetek osób owdowiałych i rozwiedzionych odnotowano w bałtyckich państwach członkowskich i na Węgrzech

Na mapie 3 pokazano, że osoby owdowiałe / rozwiedzione, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego / innego związku partnerskiego, stanowiły stosunkowo dużą część ludności w środkowej i południowej Francji i Portugalii oraz w pasie regionów ciągnącym się od wschodnich Niemiec, przez Republikę Czeską, Słowację i Węgry, do części Rumunii i Bułgarii, a także w większości regionów Finlandii oraz w kilku (zwykle mniej zaludnionych) regionach Szwecji i Zjednoczonego Królestwa. Najwyższy odsetek osób owdowiałych / rozwiedzionych, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego / innego związku partnerskiego, odnotowano jednak w bałtyckich państwach członkowskich i na Węgrzech, gdzie ta grupa stanowiła około jednej piątej ludności.

W ujęciu bardziej szczegółowym regionem NUTS 3 o najwyższym odsetku osób owdowiałych / rozwiedzionych, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego / innego związku partnerskiego, był północno-wschodni estoński region Kirde-Eesti; był to jedyny region, w którym ponad jedna czwarta ludności należała do tej grupy. Przeważająca większość pozostałych 26 regionów UE, w których odsetek osób owdowiałych / rozwiedzionych i nie będących w nowym związku małżeńskim / partnerskim wyniósł co najmniej 20 %, znajdowała się w państwach bałtyckich lub na Węgrzech, chociaż do tej grupy regionów należały także bułgarski Vidin, czeski Karlovarský kraj oraz niemiecki region Pirmasens, Kreisfreie Stadt.

Na Malcie, w Irlandii i w południowych Włoszech odnotowano bardzo niskie wskaźniki rozwodów

W odróżnieniu od wymienionych powyżej regionów, w wielu regionach na południu UE, a także w Irlandii i Polsce osoby owdowiałe / rozwiedzione i nie będące w nowym związku małżeńskim / partnerskim stanowiły stosunkowo niewielką część ludności. Te relatywnie niskie odsetki, przynajmniej częściowo, były odbiciem tradycyjnych praktyk religijnych, nacisków społecznych, ograniczeń prawnych i roli rodziny w przeszłości, a także wpływu, jaki te czynniki mogą wywierać na wskaźnik rozwodów. Przykładowo na Malcie tylko 0,5 % mieszkańców było rozwiedzionych (i nie zawarło ponownie związku małżeńskiego), a w Irlandii, Włoszech, Grecji, Chorwacji, na Cyprze, w Polsce, Rumunii i Hiszpanii odsetek ten wyniósł poniżej 5 %.

Najniższe odsetki osób owdowiałych / rozwiedzionych, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego / partnerskiego, zarejestrowano w Irlandii i na Malcie, a także w niektórych regionach na południu Włoch i we francuskich regionach zamorskich. Wśród regionów na poziomie NUTS 3 najniższy odsetek odnotowano w regionie Guyane (2,9 %), natomiast w trzech regionach Irlandii (w tym w stolicy, Dublinie) oraz w obu regionach na Malcie 5–6 % ludności należało do grupy osób owdowiałych / rozwiedzionych, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego / partnerskiego. We Włoszech regionami, w których ten odsetek był najniższy (poniżej 8 %), były Bari, Barletta-Andria-Trani i Foggia w Apulii, Caserta i Napoli w Kampanii oraz Crotone w Kalabrii.

Co ciekawe, pomimo wysokiego odsetka (ponad 40 %) ludności mieszkającej samotnie w regionach stołecznych Groot Amsterdam, Byen København oraz Arrondissement de Bruxelles-Capitale / Arrondissement van Brussel-Hoofdstad, żadna z tych stolic nie charakteryzowała się szczególnie wysokim odsetkiem osób owdowiałych / rozwiedzionych, które nie zawarły ponownie związku małżeńskiego / partnerskiego. To oznaczałoby, że w stolicy Belgii, Danii i Niderlandów stosunkowo więcej młodych ludzi mieszka samotnie, co może odzwierciedlać lepsze warunki edukacji i zatrudnienia dostępne w każdym z tych miast.

Rodziny

W tej sekcji przedstawiono informacje dotyczące struktury różnych rodzajów jednostek rodzinnych. Najpopularniejszym rodzajem rodziny wciąż jest małżeństwo, ale liczba rozwodów w UE szybko wzrasta i podnosi się średni wiek, w którym zwykle zawiera się małżeństwo. Jest tak, ponieważ młodzi ludzie rozpoczynają dorosłe życie, mieszkając samotnie lub w związkach nieformalnych, zamiast zwlekać z opuszczeniem domu rodzinnego do momentu, w którym są gotowi do małżeństwa. Choć instytucja małżeństwa wciąż jest popularna, mniej osób żyje w tradycyjnej rodzinie nuklearnej (złożonej z męża, żony i dzieci), a coraz większy odsetek rodzin stanowią zarejestrowane związki partnerskie, związki kohabitacyjne i rodziny niepełne.

Rodziny niepełne

W 2011 r. w UE-28 mieszkało 15,5 mln rodzin niepełnych z co najmniej jednym wspólnie zamieszkującym dzieckiem w wieku poniżej 25 lat. Stanowiły one 11,0 % wszystkich rodzin w UE-28. Wiele miast stołecznych i innych większych konurbacji w UE charakteryzowało się stosunkowo wysokim odsetkiem rodzin niepełnych.

SPOJRZENIE NA REGIONY

Pinhal Interior Sul, Portugalia

Rodzice samotnie wychowujący dzieci stanowili 11,0 % wszystkich rodzin z dziećmi w wieku poniżej 25 lat wciąż mieszkającymi w domu rodzinnym. Najniższy odsetek rodziców samotnie wychowujących dzieci odnotowano wewnątrz kraju, w regionie Pinhal Interior Sul w środkowej Portugalii, gdzie rodziny niepełne stanowiły 4,2 % wszystkich rodzin z dziećmi.

©: Egitaniense / Wikimedia Commons

Co czwarta rodzina niepełna w Rumunii to rodzina z samotnym ojcem wychowującym dziecko

W Estonii mniej niż jedną dziesiątą (8,8 %) rodzin niepełnych z co najmniej jednym wspólnie zamieszkującym dzieckiem w wieku poniżej 25 lat stanowiły rodziny złożone z ojca samotnie wychowującego dziecko; był to najniższy odsetek wśród państw członkowskich UE. Stosunkowo niski odsetek (poniżej 12 %) rodzin niepełnych na Cyprze, w Irlandii i w Polsce stanowili ojcowie samotnie wychowujący dziecko.

W odróżnieniu od tych państw w Rumunii samotni ojcowie zamieszkujący wspólnie z co najmniej jednym dzieckiem w wieku poniżej 25 lat stanowili jedną czwartą (25,3 %) wszystkich rodzin niepełnych – najwyższy odsetek w UE. Także w Bułgarii, Hiszpanii, Finlandii i Szwecji odsetek rodzin niepełnych złożonych z ojców wychowujących dziecko był stosunkowo wysoki.

Rodziny niepełne stanowiły więcej niż jedną piątą wszystkich rodzin na Łotwie

W 2011 r. najwyższy odsetek rodzin niepełnych zarejestrowano w państwach bałtyckich: w Estonii 16,1 %, na Litwie 16,8 %, a na Łotwie aż 21,9 %. W dalszej kolejności wysokie odsetki rodzin niepełnych odnotowano w Słowenii i Zjednoczonym Królestwie, gdzie nieco poniżej 15 % wszystkich rodzin składało się z matki lub ojca samotnie wychowujących dzieci.

W odróżnieniu od tych państw, na Cyprze i w Grecji mniej niż 7 % wszystkich rodzin stanowiły rodziny niepełne z co najmniej jednym wspólnie zamieszkującym dzieckiem w wieku poniżej 25 lat, a w trzech innych południowych państwach członkowskich UE (Włochy, Portugalia i Hiszpania) odsetek ten był niższy niż 10 %. Odsetek rodzin niepełnych był niższy niż 10 % także we wschodnich państwach członkowskich – w Bułgarii, Chorwacji i Rumunii – a także w Niemczech i Niderlandach.

Obszary o najwyższym odsetku rodzin niepełnych znajdowały się w dużych konurbacjach i w ich otoczeniu…

Między państwami członkowskimi istniały dość znaczące różnice pod względem odsetka rodzin niepełnych odnotowywanych w poszczególnych regionach NUTS 3. W 2011 r. najwyższe odsetki rodzin niepełnych z co najmniej jednym wspólnie zamieszkującym dzieckiem w wieku poniżej 25 lat zarejestrowano we wszystkich regionach Łotwy, w czterech regionach zamorskich Francji, a także w niektórych regionach miejskich w Zjednoczonym Królestwie (najwyższe poziomy w regionach: Belfast, Inner London - East, Liverpool, Glasgow City, Nottingham i Birmingham). Odsetek rodzin niepełnych wynosił co najmniej 18 % (co zaznaczono najciemniejszym odcieniem na mapie 4) także w stolicy Litwy – Vilniaus apskritis oraz w czterech regionach Belgii – regionie stołecznym Arrondissement de Bruxelles-Capitale / Arrondissement van Brussel-Hoofdstad i trzech regionach walońskich: Mons, Charleroi i Liège.

…najniższe odsetki zaś na ogół odnotowywano w regionach wiejskich i słabo zaludnionych

Rodziny niepełne stanowiły stosunkowo niewielką część wszystkich rodzin w każdym z greckich regionów: najwyższy odsetek wynoszący 8,1 % odnotowano w regionie stołecznym Attiki. W istocie większość regionów UE, w których rodzin niepełnych było mniej niż 6 % wszystkich rodzin, znajdowała się w Grecji (najjaśniejszy odcień na mapie 4). Pozostałymi regionami z tak niskim odsetkiem były dwa regiony w południowej Bułgarii (Kardżali i Smoljan), jeden region niemiecki (Eichstätt w Bawarii), dwa regiony we Włoszech (Agrigento na Sycylii i Barletta-Andria-Trani w Apulii), jeden region na wschodzie Niderlandów (Achterhoek) oraz cztery stosunkowo oddalone i słabo zaludnione regiony na północy / w centrum Portugalii (Alto Trás-os-Montes, Pinhal Interior Sul, Serra da Estrela oraz Beira Interior Norte).

Definicje rodziny

Do celów spisu powszechnego ludności i mieszkań rodzinę biologiczną definiuje się jako co najmniej dwie osoby należące do tego samego gospodarstwa domowego i związane ze sobą jako mąż i żona, partnerzy w zarejestrowanych związkach partnerskich, partnerzy w związkach kohabitacyjnych lub rodzic i dziecko.

Do celów niniejszego artykułu rodziny definiuje się zatem jako obejmujące:

pary bez dzieci;
pary z jednym lub większą liczbą dzieci; oraz
samotni rodzice z jednym lub większą liczbą dzieci.

Takie pojęcie rodziny jest ograniczone, ponieważ obejmuje tylko bezpośrednie relacje (pierwszego stopnia) między rodzicami i dziećmi.

Dziecko to biologiczny lub przysposobiony syn, biologiczna lub przysposobiona córka, pasierb lub pasierbica (niezależnie od wieku), zamieszkały(-a) w gospodarstwie domowym co najmniej jednego z rodziców, nieposiadający(-a) partnera ani własnych dzieci w tym samym gospodarstwie domowym. Do celów spisu powszechnego dziecko, które zamieszkuje naprzemiennie w dwóch gospodarstwach domowych (np. jeśli jego rodzice są rozwiedzeni), za swoje zwykłe gospodarstwo domowe uznaje to, w którym spędza większość czasu. Syn lub córka mieszkający z żoną/mężem, zarejestrowanym partnerem/partnerką, w związku kohabitacyjnym lub z jednym bądź większą liczbą swoich dzieci nie jest uznawany(-a) za dziecko.

Więcej informacji: zob. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1201/2009

Pary małżeńskie

Choć instytucja małżeństwa stała się mniej powszechna w UE, nadal jest bardzo popularna. W 2011 r. 71,2 % wszystkich rodzin w UE-28 składało się z par małżeńskich. Innymi słowy, zarejestrowane związki partnerskie, związki kohabitacyjne i rodziny niepełne stanowiły ledwie ponad jedną czwartą (28,8 %) wszystkich rodzin biologicznych.

Instytucja małżeństwa wciąż jest powszechna w wielu regionach Morza Śródziemnego

Na mapie 5 pokazano, jak rozpowszechnione są małżeństwa w regionach na poziomie NUTS 3. Najwyższe odsetki par małżeńskich w łącznej liczbie rodzin często odnotowywano w regionach, w których rodziny niepełne były stosunkowo rzadkie. Najciemniejszym odcieniem na mapie zaznaczono regiony, w których co najmniej cztery piąte rodzin składały się z par małżeńskich (z dziećmi lub bez). Regiony te obejmują kilka regionów śródziemnomorskich, w tym Cypr, wszystkie regiony Grecji (z wyjątkiem stolicy Attiki), większość wybrzeża Chorwacji i południowych Włoch, maltańskie wyspy Gozo i Comino oraz Jaén w południowej Hiszpanii. Pary małżeńskie stanowiły też co najmniej 80 % wszystkich rodzin w kilku regionach śródlądowych północnej /środkowej Portugalii, kilku niemieckich regionach o stosunkowo wiejskim charakterze, dużej części Bułgarii i Rumunii oraz w powiecie rybnickim w południowej Polsce.

Z drugiej strony w pięciu regionach UE-28 pary małżeńskie tworzyły mniej niż połowę wszystkich rodzin. Trzy z nich to francuskie terytoria zamorskie, przy czym najniższy odsetek, 27,8 %, odnotowano w regionie Guyane, na wybrzeżu atlantyckim Ameryki Południowej. Dwa inne regiony, w których pary małżeńskie stanowiły mniej niż połowę wszystkich rodzin, znajdowały się w Zjednoczonym Królestwie; były to Inner London - East (46,8 %) oraz Glasgow City (49,4 %). Poza tym małżeństwa były też stosunkowo rzadkie w porównaniu z innymi rodzajami struktur rodzinnych w bałtyckich państwach członkowskich, w północnej połowie Szwecji, a także, choć w mniejszym stopniu, w dużej części Finlandii, południowej Szwecji, kilku regionach Danii, Niderlandach i (południowej) Belgii, większości Francji, Zjednoczonym Królestwie oraz w grupie regionów Słowenii, Austrii i Węgier.

Definicje par

Do celów spisu powszechnego ludności i mieszkań pojęcie pary obejmuje:

pary małżeńskie;
pary w zarejestrowanych związkach partnerskich;
pary żyjące z związku kohabitacyjnym.

Parę stanowią dwie osoby (dowolnej płci), które decydują się żyć razem w związku małżeńskim, w zarejestrowanym związku partnerskim lub w związku kohabitacyjnym (sytuacja, w której dwie osoby należą do tego samego gospodarstwa domowego i utrzymują relację podobną do małżeńskiej, ale nie są małżeństwem ani zarejestrowanym związkiem partnerskim).

W wielu państwach członkowskich UE wprowadzono przepisy zapewniające prawne uznanie partnerstw i związków cywilnych oraz małżeństw osób tej samej płci. Należy zwrócić uwagę, że przedstawione w niniejszym artykule dane odnoszą się do sytuacji w 2011 r. i w niektórych państwach członkowskich UE od tego czasu mogło dojść do zmian legislacyjnych skutkujących szerszym zakresem prawnie uznanych partnerstw par.

Więcej informacji: zob. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1201/2009

Wykres 4 przedstawia bardziej ograniczoną analizę obejmującą osoby mieszkające razem jako para, pojęcie węższe od pojęcia rodziny (ponieważ wyklucza rodziców samotnie wychowujących dziecko). Widać na nim regiony, w których trzy rodzaje par – małżeńskich, zarejestrowanych związków partnerskich i związków kohabitacyjnych – stanowiły proporcjonalnie największą część wszystkich par; należy zwrócić uwagę, że prezentowane dane nie uwzględniają względnego znaczenia par w ludności ogółem.

Stosunkowo wysoki odsetek par w państwach skandynawskich i bałtyckich wybrał związek kohabitacyjny

Najwyższy odsetek par żyjących w związku kohabitacyjnym na ogół odnotowywano w państwach bałtyckich i skandynawskich należących do UE. W 2011 r. ponad jedna trzecia wszystkich par w kilku regionach Estonii i Szwecji oraz w stolicy Danii Byen København żyła w związku kohabitacyjnym. Tak było również w hiszpańskim regionie wyspiarskim Fuerteventura oraz we francuskim regionie zamorskim Guyane, który jako jedyny region na poziomie NUTS 3 zgłosił, że większość par – 55,4 % – żyła w związku kohabitacyjnym.

Najwyższy odsetek zarejestrowanych związków partnerskich odnotowano w regionach Belgii należących do Wspólnoty Francuskiej. W Belgii zarejestrowany związek partnerski (cohabitation légale / wettelijke samenwoning) mogą tworzyć pary tej samej płci, pary różnej płci, a także osoby, które decydują się żyć razem, mimo że nie łączą ich stosunki seksualne (na przykład krewni). Trzy regiony w Ardenach – Marche-en-Famenne, Neufchâteau i Dinant – odnotowały najwyższe odsetki zarejestrowanych związków partnerskich, nieco przekraczające 8 %.

Względne znaczenie małżeństwa jako instytucji odzwierciedla do pewnego stopnia dostępność alternatywnych możliwości dla par chcących zawrzeć inny rodzaj partnerstwa, a także różnice kulturowe. Przeważającą większość par w wielu regionach Grecji i Polski stanowiły małżeństwa; ich odsetek sięgnął ponad 99 % w trzech regionach Polski południowo-wschodniej, w powiatach: krośnieńskim, nowosądeckim i tarnowskim.

Pary z dziećmi

Wykres 5 zawiera analizę par małżeńskich i zarejestrowanych związków partnerskich z co najmniej jednym wspólnie zamieszkującym dzieckiem w wieku poniżej 25 lat. Dwie części wykresu ilustrują regionalne różnice dla tych podgrup populacji pod względem ich odsetka w łącznej liczbie rodzin.

Małżeństwo pozostało najbardziej powszechnym rodzajem rodziny wychowującej dzieci

W 2011 r. pary małżeńskie z co najmniej jednym dzieckiem stanowiły 33,2 % wszystkich rodzin w UE-28; odsetek ten był ponad pięciokrotnie wyższy od odsetka par żyjących w związku kohabitacyjnym z co najmniej jednym dzieckiem (5,6 % wszystkich rodzin).

Pomimo wzrostu odsetka dzieci pozamałżeńskich małżeństwo wciąż jest najbardziej popularną formą rodziny, w której wychowuje się dzieci. W 2011 r. pary małżeńskie z co najmniej jednym wspólnie zamieszkującym dzieckiem stanowiły ponad 40 % wszystkich rodzin w Polsce, Luksemburgu, Chorwacji, Irlandii, na Malcie i Cyprze (gdzie odnotowano najwyższy odsetek, wynoszący 45,5 %). Dla porównania, pary żyjące w związku kohabitacyjnym z co najmniej jednym wspólnie zamieszkującym dzieckiem stanowiły ponad 10 % wszystkich rodzin we Francji, Szwecji i Estonii, a także w Islandii i Norwegii. W Estonii odsetek par małżeńskich z co najmniej jednym dzieckiem był o 1,7 razy wyższy od odsetka par żyjących w związku kohabitacyjnym z co najmniej jednym dzieckiem; stosunek ten był również dość niski w Szwecji, Francji, Bułgarii, Słowenii, Finlandii, Danii i na Łotwie. W odróżnieniu od tych państw, w Grecji odsetek par małżeńskich z co najmniej jednym dzieckiem był ponad 100 razy wyższy od odsetka par żyjących w związku kohabitacyjnym z co najmniej jednym dzieckiem; na Cyprze i Malcie zaś stosunek ten wynosił nieco ponad 30.

Na wykresie 5 widać wyraźnie, że w regionach stołecznych obraz rodzin wychowujących dzieci był mieszany. W regionach stołecznych tych państw członkowskich UE, w których małżeństwo pozostało dość powszechną instytucją (na przykład we Włoszech i w Portugalii), odsetek par małżeńskich z co najmniej jednym wspólnie zamieszkującym dzieckiem był bliski lub niższy od średniej krajowej. Z drugiej zaś strony, wśród regionów stołecznych państw członkowskich UE, w których zawieranie małżeństw jest stosunkowo mniej popularne (jak we Francji czy Szwecji), w mieście stołecznym odsetek par małżeńskich z co najmniej jednym wspólnie zamieszkującym dzieckiem przekraczał średnią krajową.

Źródła i dostępność danych

Spisy powszechne ludności i mieszkań są na ogół przeprowadzane raz na dziesięć lat w państwach członkowskich UE. Informacje przedstawione w niniejszym artykule oparto na danych opracowanych przez państwa członkowskie w ramach spisu powszechnego UE w 2011 r.; nie dokonano porównań z wynikami poprzednich spisów powszechnych.

Najogólniej ujmując, spis powszechny ludności i mieszkań służy określeniu liczebności ogółu ludności i zasobów mieszkaniowych na danym obszarze. Stosuje się go również celem zgromadzenia informacji na temat głównych cech charakterystycznych osób indywidualnych, rodzin, gospodarstw domowych i lokali, w których mieszkają, innymi słowy, szeregu informacji geograficznych, demograficznych, społecznych i gospodarczych. Tradycyjnie spis powszechny przeprowadzano, chodząc „od drzwi do drzwi” i licząc mieszkańców w każdym lokalu mieszkalnym. W ostatnich dziesięcioleciach jednak wiele państw członkowskich UE odeszło od pojedynczego gromadzenia danych w spisie powszechnym w kierunku statystyki spisu powszechnego opartej na źródłach danych administracyjnych i badaniach reprezentacyjnych.

Spis powszechny umożliwia uzyskanie złożonego i dokładnego obrazu ludności i zasobów mieszkaniowych. Jest to znaczące przedsięwzięcie, które zapewnia wyjątkowe źródło danych o dużym znaczeniu dla kształtowania polityki, ponieważ dla małych obszarów (gmin) gromadzone są porównywalne dane, które mogą być agregowane do poziomu regionów, a następnie do agregatów krajowych i międzynarodowych. Wyniki spisu powszechnego ludności i mieszkań są rzeczywiście wyjątkowe, albowiem zapewniają szczegółowe informacje aż na poziomie poszczególnych gmin, a zarazem umożliwiają sporządzanie tabel przekrojowych różnych zmiennych.

Duża część przedstawionych informacji opiera się na koncepcji „miejsca zamieszkania”, które odnosi się do miejsca, gdzie dana osoba zwykle spędza swój codzienny wolny czas poza pracą, niezależnie od czasowych nieobecności w celu wypoczynku, wakacji, wizyt u znajomych i rodziny, podróży służbowych, leczenia lub pielgrzymki religijnej. Osoby uważa się za „zamieszkałe” w danym regionie, jeśli mieszkały tam przez nieprzerwany okres co najmniej 12 miesięcy przed okresem referencyjnym spisu powszechnego ludności i mieszkań lub przybyły do tego regionu podczas 12 miesięcy poprzedzających spis powszechny i deklarują zamiar pozostania w nim przez co najmniej jeden rok.

Uwaga: agregaty dla UE-28 przedstawione w niniejszym artykule zostały obliczone z wykorzystaniem krajowych wartości całkowitych pochodzących ze spisu powszechnego ludności i mieszkań. Z tego względu nie odzwierciedlają konkretnej daty referencyjnej, lecz są oparte na okresie referencyjnym przyjętym na potrzeby spisu powszechnego w każdym państwie członkowskim UE.

„Census hub” – internetowy dostęp do blisko miliarda punktów danych

Przeprowadzenie spisu powszechnego ludności i mieszkań wymagało znacznego planowania i ścisłej współpracy między Eurostatem a krajowymi urzędami statystycznymi, aby ułatwić wykorzystanie w możliwie najszerszym zakresie tych danych statystycznych jako kluczowego źródła europejskiej statystyki społecznej. W tym celu Eurostat stworzył „census hub” – internetową aplikację, która zapewnia dostęp do danych ze spisów powszechnych przeprowadzonych w 32 państwach europejskich.

„Census hub” umożliwia użytkownikom dowiedzenie się więcej na temat miejsca, w którym żyją, na poziomie krajowym czy regionalnym, w odniesieniu do konkretnego miasta lub gminy.

Jest to pojedynczy punkt kontaktowy dający dostęp do danych ze spisu powszechnego ludności i mieszkań, przechowywanych w każdym państwie członkowskim UE i państwie EFTA. Interfejs pozwala użytkownikom definiować ekstrakcję danych zgodnie z własnymi potrzebami przez określenie własnych tabel przekrojowych sporządzanych ze szczegółowych zbiorów danych przechowywanych przez wszystkie krajowe urzędy statystyczne. Każdy może nieodpłatnie korzystać z aplikacji „census hub” w internecie; jest to łatwe w użyciu, wielofunkcyjne narzędzie zapewniające dostęp do blisko miliarda punktów danych w 125 000 różnych gmin.

Eurostat przygotowuje publikację opartą na wyczerpującym wyborze danych ze spisu powszechnego; opracowanie to zostanie opublikowane w drugiej połowie 2015 r.

„Census hub” dostępny jest pod adresem: http://ec.europa.eu/CensusHub2

Podstawa prawna

Na potrzeby spisu powszechnego w 2011 r. w prawodawstwie unijnym zdefiniowano szczegółowy zbiór danych zharmonizowanych, które miały być gromadzone w każdym państwie członkowskim UE, na podstawie międzynarodowych wytycznych i zaleceń przygotowanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych, Eurostat i każdy krajowy urząd statystyczny.

W rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 763/2008 w sprawie spisów powszechnych ludności i mieszkań określono tematy objęte gromadzeniem danych, procedury przekazywania danych oraz oceny jakości, jakie mają zostać przeprowadzone w odniesieniu do spisu powszechnego. Przepisy te dotyczą jednak raczej harmonizacji wyników, aniżeli źródeł danych i każde państwo członkowskie UE mogło samo ocenić, w jaki sposób przeprowadzić spis powszechny, oraz ustalić, jakie źródła danych, metody i technologia będą najlepsze w jego indywidualnej sytuacji. Z drugiej strony konieczne było spełnienie pewnych warunków, aby osiągnąć cel uzyskania danych porównywalnych; warunki te określono w rozporządzeniach wykonawczych. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1201/2009 zawiera definicje i specyfikacje techniczne tematów spisu powszechnego (zmiennych) i ich podziałów (na przykład klasyfikacje lokalizacji, płci, stanu cywilnego i zawodu), które były wymagane; rozporządzenie Komisji (UE) nr 519/2010 zawiera szczegóły na temat danych wyjściowych, jakie mają być stosowane przy przekazywaniu danych Komisji Europejskiej celem zapewnienia zgodności z ustalonym programem danych statystycznych (tabele przekrojowe); natomiast rozporządzenie (UE) nr 1151/2010 ustanawia przepisy dotyczące przekazywania raportów jakości zawierających systematyczny opis wykorzystanych źródeł danych oraz jakości opracowanych wyników spisu powszechnego. Więcej informacji na temat podstawy prawnej spisu powszechnego dostępnych jest pod adresem: http://ec.europa.eu/eurostat/web/population-and-housing-census/legislation.

Regionalna statystyka demograficzna

Choć nie pokazano tego w tym wydaniu regionalnego rocznika statystycznego, Eurostat gromadzi szeroki zakres regionalnych statystyk demograficznych: obejmują one dane dotyczące liczby ludności oraz różnych zdarzeń demograficznych, które wpływają na wielkość, strukturę i określone cechy charakterystyczne populacji. Te dane można wykorzystywać do wielu różnych działań związanych z planowaniem, monitorowaniem i oceną w szeregu ważnych obszarów polityki społeczno-gospodarczej, na przykład do:

analizy starzenia się społeczeństwa i wpływu tego zjawiska na stabilność i dobrobyt;
oceny gospodarczych skutków zmian demograficznych;
obliczania współczynników i wskaźników „na mieszkańca”– takich jak regionalny produkt krajowy brutto na mieszkańca, który może być wykorzystany na potrzeby przydziału funduszy strukturalnych dla regionów znajdujących się w mniej korzystnej sytuacji gospodarczej;
opracowywania i monitorowania systemów imigracji i systemów azylowych.

Podstawę prawną gromadzenia statystyk demograficznych zapewniają: rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1260/2013 w sprawie statystyk europejskich w dziedzinie demografii oraz rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 205/2014. Rozporządzenie (WE) nr 862/2007Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) No 351/2010 regulują gromadzenie statystyk Wspólnoty z zakresu migracji i ochrony międzynarodowej. Więcej informacji można znaleźć w sekcji specjalnej na stronie internetowej Eurostatu.

Statystyka dotycząca przyrostu ludności i struktury ludności jest coraz częściej wykorzystywana do celów kształtowania polityki i możliwości monitorowania zjawisk demograficznych w kontekście politycznym, gospodarczym, społecznym lub kulturalnym. Parlament Europejski przyjął rezolucję w sprawie zmian demograficznych oraz ich konsekwencji dla przyszłej polityki spójności UE (2013/C 153 E/02), w której podkreślił, że zmiany demograficzne w regionach powinny być przedstawiane w ujęciu statystycznym i traktowane jako cel przekrojowy w przyszłej polityce spójności.

Kontekst

Zmiany demograficzne w UE prawdopodobnie będą miały istotne znaczenie w nadchodzących dziesięcioleciach, ponieważ z przeważającej większości modeli dotyczących przyszłych trendów demograficznych wynika, że utrzymujący się niski współczynnik dzietności oraz wydłużanie się ludzkiego życia skutkować będą dalszym starzeniem się ludności UE.

Chociaż migracja odgrywa ważną rolę w dynamice demograficznej państw europejskich, mało prawdopodobne jest, aby sama migracja odwróciła utrzymującą się tendencję starzenia się społeczeństwa, której doświadcza wiele regionów UE.

Skutki społeczne i gospodarcze związane ze starzeniem się społeczeństwa prawdopodobnie wywołają poważne konsekwencje w całej Europie, zarówno na poziomie poszczególnych państw, jak i regionów. Na przykład niskie współczynniki płodności doprowadzą do zmniejszenia liczby uczniów w sektorze edukacji, będzie mniej ludności w wieku produkcyjnym, która będzie utrzymywać resztę populacji, zaś wyższy będzie odsetek osób w starszym wieku (niektóre z nich będą wymagały dodatkowej infrastruktury, usług opieki zdrowotnej i odpowiednio dostosowanych mieszkań). Te strukturalne zmiany demograficzne mogą mieć wpływ na zdolność rządów do zwiększania dochodów podatkowych, bilansowania swoich finansów czy zapewniania wystarczających emerytur i usług opieki zdrowotnej.

Do regionów, które według prognoz staną przed największymi wyzwaniami demograficznymi, należą regiony peryferyjne, wiejskie i poprzemysłowe, gdzie liczba ludności prawdopodobnie zmaleje. Wymiar terytorialny zmian demograficznych ukazują przede wszystkim następujące zjawiska:

efekt wschód–zachód, zgodnie z którym wiele państw członkowskich, które przystąpiły do UE od 2004 r., nadal nadrabia zaległości;
efekt północ–południe, zgodnie z którym istnieją znaczące różnice między regionami Morza Śródziemnego a bardziej umiarkowanymi regionami na północy i zachodzie UE;
rozziew między obszarami miejskimi a wiejskimi – w większości regionów miejskich wciąż odnotowuje się wzrost liczby ludności, podczas gdy liczba mieszkańców na wielu obszarach wiejskich maleje;
efekt regionu stołecznego, ponieważ stolice i niektóre otaczające je regiony (na przykład regiony wokół dwóch światowych metropolii UE – Paryża i Londynu) cechuje „efekt przyciągania”, który wiąże się z większymi możliwościami zatrudnienia;
przykłady regionalnych różnic na poziomie krajowym, które mogą wpływać na konkurencyjność i spójność regionalną, na przykład w Niemczech i Turcji (między regionami na wschodzie i zachodzie kraju) lub we Francji, Włoszech i w Zjednoczonym Królestwie (między regionami na północy i na południu).

Rozwój polityki

Nie jest rzeczą zaskakującą, że w trosce o przyszłe zmiany demograficzne decydenci polityczni podjęli szereg kwestii w tej dziedzinie. Komisja Europejska przyjęła komunikat (COM(2006) 571), zatytułowany „Demograficzna przyszłość Europy – Przekształcić wyzwania w nowe możliwości”, w którym opisano pięć kluczowych działań politycznych:

sprzyjanie odnowie pokoleń przez tworzenie lepszych warunków dla rodzin i poprawę godzenia życia zawodowego z rodzinnym;
wspieranie zatrudnienia przez więcej miejsc pracy i dłuższe aktywne życie o wysokiej jakości;
bardziej produktywna i dynamiczna UE, poprawa wydajności i wyników gospodarczych przez inwestowanie w edukację i badania;
przyjmowanie i integracja migrantów w UE;
zapewnienie stabilnych finansów publicznych, aby zagwarantować odpowiednie emerytury, zabezpieczenie społeczne, opiekę zdrowotną i długoterminową.

„Europa 2020”

Ponadto większość z siedmiu inicjatyw przewodnich strategii „Europa 2020” również dotyka kwestii wyzwań demograficznych, zwłaszcza starzenia się społeczeństwa. Inicjatywa przewodnia „Unia innowacji” umożliwia łączenie działań podmiotów publicznych i prywatnych na różnych szczeblach terytorialnych w celu sprostania takim wyzwaniom. W 2011 r. natomiast zainicjowano Europejskie partnerstwo na rzecz innowacji sprzyjającej aktywnemu starzeniu się w dobrym zdrowiu, którego celem jest wydłużenie o dwa lata średniej długości życia w zdrowiu Europejczyków do 2020 r. Inna inicjatywa przewodnia, agenda cyfrowa, służy promowaniu umiejętności cyfrowych i ich dostępności dla starszych członków społeczeństwa, natomiast unijny Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia wspiera dłuższe życie zawodowe przez uczenie się przez całe życie oraz promowanie zdrowego i aktywnego starzenia się. Wreszcie, Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym dotyczy adekwatności i stabilności systemów ochrony socjalnej i systemów emerytalnych oraz potrzeby zapewnienia osobom w starszym wieku odpowiedniego wsparcia dochodu oraz dostępu do systemów opieki zdrowotnej.

Migracja

W maju 2015 r. Komisja Europejska przedstawiła Europejski program w zakresie migracji, w którym przedstawiła natychmiastowe środki w odpowiedzi na napływ migrantów i osób ubiegających się o azyl z rejonu Morza Śródziemnego, a także nakreśliła szereg wariantów strategicznych bardziej długoterminowego zarządzania migracją do UE. Program uznaje potrzebę działań w odpowiedzi na wyzwania humanitarne, lecz ma na celu zwiększenie liczby powrotów nielegalnych migrantów, zapewniając jednocześnie prawo do ubiegania się o azyl.

W programie przedstawiono cztery poziomy działań unijnej polityki migracyjnej, mianowicie:

nową politykę w zakresie legalnej migracji – utrzymanie UE jako atrakcyjnego celu dla migrantów, w szczególności przez zmianę priorytetów polityki w zakresie integracji cudzoziemców, zarządzanie migracjami w drodze dialogu i partnerstwa z państwami nieczłonkowskimi oraz unowocześnienie systemu niebieskiej karty dla dobrze wykształconych osób spoza UE;
ograniczanie czynników zachęcających do nielegalnej migracji – dzięki wzmocnieniu roli Fronteksu, zwłaszcza w zakresie powrotów migrantów;
zarządzanie granicami – pomoc w podnoszeniu zdolności państw nieczłonkowskich do zarządzania swoimi granicami;
silną wspólną politykę azylową – celem zapewnienia pełnego i spójnego wdrożenia wspólnego europejskiego systemu azylowego.