Σκόνη και νανοσωματίδια
Υγεία και ασφάλεια

Ο όρος «σκόνη» δεν έχει ακριβή επιστημονική σημασία, αλλά συνήθως ορίζεται ως στερεά ουσία που έχει υποδιαιρεθεί σε κόνι ή λεπτά σωματίδια. Το μέγεθος των σωματιδίων είναι εξίσου σημαντικό με τη φύση της σκόνης για να διαπιστωθεί αν είναι επικίνδυνη. Γενικά, τα πλέον επικίνδυνα είδη σκόνης είναι οι σκόνες με πολύ μικρά σωματίδια τα οποία δεν είναι ορατά με το ανθρώπινο μάτι, όπως συμβαίνει με τις λεπτές κόνεις. Αυτοί οι τύποι σωματιδίων είναι αρκετά μικροί για να εισπνέονται, αλλά ταυτόχρονα και αρκετά μεγάλοι, με αποτέλεσμα να παραμένουν παγιδευμένοι στον πνευμονικό ιστό και να μην εκπνέονται. Ωστόσο, ορισμένες ουσίες (π.χ. αμίαντος) παράγουν πολύ χονδρόκοκκη σκόνη με πολύ μεγάλα σωματίδια, τα οποία μπορεί επίσης να είναι επικίνδυνα.

Υπόμνηση: οι ουσίες μπορεί να παράγουν σκόνη με διαφορετικό μέγεθος σωματιδίων —το γεγονός ότι μπορείτε να δείτε μόνο μεγάλα σωματίδια σκόνης ή κόκκων δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και μικρά σωματίδια.

Νανοϋλικά: σε πολλές σύγχρονες διεργασίες χρησιμοποιούνται νανοϋλικά. Τα υλικά αυτά είναι εξαιρετικά επικίνδυνα, διότι μπορεί να απορροφηθούν απευθείας στο αιμοποιητικό σύστημα μέσω του δέρματος και των μεμβρανών των πνευμόνων σε περίπτωση εισπνοής τους. Θα πρέπει να θεωρούνται ως επικίνδυνα για την υγεία, ανεξάρτητα από την ύλη από την οποία αποτελούνται. Ο συνήθης προστατευτικός εξοπλισμός δεν παρέχει επαρκή προστασία και θα πρέπει να επικοινωνήσετε με το εργαστήριό σας πριν ανοίξετε ή επιχειρήσετε να λάβετε δείγμα τέτοιων προϊόντων.

Τοξικές σκόνες: αυτές παράγονται συνήθως όταν χρησιμοποιούνται ουσίες που είναι οι ίδιες τοξικές, π.χ. χημικές ουσίες που περιέχουν μόλυβδο, υδράργυρο, χρώμιο ή τοξικές οργανικές ουσίες, όπως η φαιντανύλη και οι ανάλογες ουσίες. Σε περίπτωση εισπνοής, θα μπορούσαν να βλάψουν τους πνεύμονες σας ή να εισέλθουν στο αιμοποιητικό σύστημά σας και να εξαπλωθούν σε όλο το σώμα σας. Οι φαιντανύλες και άλλα συνθετικά οπιοειδή μπορούν να προκαλέσουν πολύ ταχεία καταστολή και αναπνευστική καταστολή. Βλ. Ελεγχόμενα φάρμακα.

Ενοχλητικές σκόνες: αυτές παράγονται κατά τον χειρισμό υλικών όπως:

• αλεύρι/σιτηρά·
• πίσσα·
• καπνός·
• ζάχαρη·
• χαρτί·
• αποξηραμένα τρόφιμα·
• τσιμέντο·
• πριονίδι·
• κόκκοι καφέ και τσάι·
• αιθάλη (όπως στο τόνερ φωτοτυπικού/εκτυπωτή).

Αυτά τα είδη σκόνης είναι γενικά μόνο ερεθιστικοί παράγοντες, αλλά σε συμπυκνωμένη μορφή μπορούν να είναι επικίνδυνα για την υγεία. Η σκόνη σκληρού ξύλου είναι καρκινογόνος (βλ. τμήμα 7).

Σε ορισμένους χώρους ενδέχεται να συναντήσετε σκόνη κάνναβης κατά την εργασία σας (π.χ. σε επίσημη αποθήκη). Αυτό το είδος σκόνης δεν θεωρείται ιδιαίτερα επικίνδυνο, διότι δεν απορροφάται εύκολα από τον οργανισμό και βρίσκεται κατά κανόνα σε χαμηλή συγκέντρωση.

Εύφλεκτες σκόνες: οι εύφλεκτες σκόνες μεταφέρονται με τον αέρα υπό μορφή νέφους και μπορούν εύκολα να αναφλεγούν, προκαλώντας βίαιη ανάφλεξη ή έκρηξη. Μπορούν να αναφλεγούν από σπινθήρα ή γυμνή φλόγα, ή ακόμη αν επικαθίσουν σε καυτή επιφάνεια. Όταν η εύφλεκτη σκόνη επικαθίσει και αναφλεγεί, μπορεί να παραγάγει φλόγα ή απλώς να σιγοκαίει, για αρκετή ώρα μετά την απομάκρυνση της πηγής της ανάφλεξης. Μετά από έκρηξη, η εύφλεκτη σκόνη μπορεί να εξαπλωθεί σε μεγάλη έκταση, αυξάνοντας τον κίνδυνο σοβαρής πυρκαγιάς.

Είναι εξαιρετικά απίθανο να συναντήσετε εύφλεκτη σκόνη κατά την εργασία σας.

Μπορεί να συναντήσετε ενοχλητική σκόνη σχεδόν παντού. Μερικά από τα συνηθέστερα είδη σκόνης είναι:

• η σκόνη από χαρτιά σε κέντρα διαλογής αλληλογραφίας και σε καταστήματα χαρτικών·
• τσιμεντοκονίαμα σε εργοτάξια·
• διάφορες σκόνες σε λιμένες, αποθήκες τελωνισμού στην ενδοχώρα και σε εγκαταστάσεις συναλλασσομένων·
• σε αίθουσες με φωτοτυπικά μηχανήματα/εκτυπωτές.

Ενδέχεται επίσης να συναντήσετε τοξικές ή εύφλεκτες σκόνες σε επικίνδυνες συγκεντρώσεις σε χώρους φόρτωσης, εκφόρτωσης ή διακίνησης φορτίου χύδην (π.χ. σιτηρών, μεταλλευμάτων, άνθρακα κ.λπ.).

Γενικά, οι σκόνες προκαλούν βλάβη στους πνεύμονες και στο αναπνευστικό σύστημα, αλλά ορισμένα είδη μπορεί να προκαλέσουν καρκίνο. Οι κύριες ασθένειες που συνδέονται με την εισπνοή επικίνδυνης σκόνης είναι:

Καλοήθης πνευμονοκονίαση. Νόσος που προκαλείται με την εισπνοή φαινομενικά αβλαβούς σκόνης που επικάθεται στους πνεύμονες σε ποσότητα ορατή με ακτινοσκόπηση. Δεν προκαλεί βλάβη στον πνευμονικό ιστό και, κατ’ επέκταση, η ασθένεια δεν επιφέρει σωματική αναπηρία. Η κατάσταση αυτή συνδέεται στις περισσότερες περιπτώσεις με σκόνες από μέταλλα όπως ο σίδηρος και ο κασσίτερος.

Πνευμονοκονίαση. Συλλογική ονομασία για ομάδα από χρόνιες πνευμονοπάθειες που προκαλούνται από την εισπνοή σκόνης συγκεκριμένων ανόργανων υλικών. Ο όρος περιλαμβάνει ορισμένες ασθένειες που ονομάζονται με βάση τη σκόνη που τις προκαλεί. Οι πλέον γνωστές είναι:

• αμιάντωση (από σκόνη αμιάντου) —βλ. αμίαντος·
• πυριτίαση (από σκόνη χαλαζία)·
• τάλκωση (από σκόνη τάλκη).

Πνευμονοπάθεια. Φλεγμονή των πνευμονικών ιστών ή βρόγχων που προκαλείται κυρίως από εισπνοή ορισμένων μεταλλικών σκονών. Τα συμπτώματα είναι παρόμοια με αυτά της πνευμονίας, αλλά η βαρύτητά τους διαφέρει, ανάλογα με το εισπνεόμενο μέταλλο. Οι πλέον συνήθεις αιτίες είναι η σκόνη καδμίου και βηρυλλίου.

Μεσοθηλίωμα του υπεξωκότος. Όγκος των πνευμόνων, που προκαλείται κυρίως από έκθεση σε αμίαντο (βλ. αμίαντος).

Καρκίνος των πνευμόνων. Και αυτός μπορεί να οφείλεται σε έκθεση σε αμίαντο (βλ. αμίαντος).

Για τα περισσότερα είδη σκόνης, συμπεριλαμβανομένων των ενοχλητικών σκονών, οι κανονισμοί για την υγεία και ασφάλεια έχουν καθορίσει όρια έκθεσης. Θα πρέπει να συμβουλευθείτε τις εθνικές οδηγίες της χώρας σας και τη νομοθεσία της ΕΕ.

Ωστόσο, επειδή η δυνατότητά σας να ελέγξετε την πηγή της σκόνης θα είναι μάλλον ελάχιστη στις περισσότερες περιπτώσεις, πρέπει να λαμβάνετε κάθε προφύλαξη για τον περιορισμό των κινδύνων. Θα πρέπει:

• να χρησιμοποιείτε αναπνευστήρα ή μάσκα προσώπου·
• να βεβαιώνεστε, αν είναι δυνατό, ότι ο χώρος εργασίας αερίζεται καλά·
• αν υπάρχει διαθέσιμος εξοπλισμός απορρόφησης της σκόνης, να βεβαιώνεστε ότι χρησιμοποιείται·
• να περιορίζετε την έκθεσή σας στις σκόνες·
• να υποβάλλεστε σε τακτικές ιατρικές εξετάσεις·
• να απομακρύνεστε κατευθείαν από τον μολυσμένο χώρο, αν αισθανθείτε άμεσα συμπτώματα.

Υπόμνηση: θα πρέπει να παραμένετε σε ατμόσφαιρα με σκόνη μόνο για το απολύτως αναγκαίο διάστημα που απαιτείται για την εκτέλεση της εργασίας —ακόμη και αν χρησιμοποιείτε μέσα προστασίας της αναπνοής.