Prawo autorskie potrafi być nudne i/lub przerażające. Nie tylko z racji na skojarzenia z restrykcjami, ale również ze względu na swoje skomplikowanie. Utrudnia zarówno autorom jak, i odbiorcom poczucie się bezpiecznie i pewnie w sieci. Spróbujmy odwrócić ten trend i przejdźmy przez najważniejsze informacje o działaniu prawa autorskiego, które wypada znać.

^{Zdjęcie aut. Roman Boed (https://www.flickr.com/photos/romanboed/) na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa (https://creativecommons.org/licenses/by/3.0/)}

Czy wszystko jest utworem?

Na szczęście nie, ale by to ocenić potrzebujemy znać definicję utworu, kilka wyjątków i zdecydowanie zachować zdrowy rozsądek. Chronione mogą być tylko utwory w jakiejś formie ustalone (np. zapisane, wygłoszone publicznie), które mają charakter działalności twórczej i zawierają znamiona indywidualności i oryginalności. Nie będzie na przykład utworem, nawet jeśli piękny dla oka, obraz wygenerowany przez komputer czy kopia skan zdjęcia, którym brakuje wkładu twórczego. Dodatkowo ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyłącza spod ochrony m.in. idee i pomysły, dokumenty urzędowe, materiały, znaki i symbole, proste informacje prasowe. W niektórych krajach, jak USA, idzie to dalej i nie są tam chronione wszystkie utwory tworzone ze środków federalnych.

Co wolno?

Możliwość bardzo ograniczonego korzystania z dzieła, które jest chronione przez prawo autorskie, nazywamy dozwolonym użytkiem publicznym i prywatnym. Są to dokładnie określone sytuacje, w których ze względu na interes publiczny oraz potrzeby kulturalno-oświatowe społeczeństwa można, bez pytania o zgodę czy płacenia, skorzystać z utworu, Pod tym zawiłym opisem kryją się dość banalne: prawo cytatu, przedruku prasowego, uprawnienia bibliotek i szkół oraz prawa osób niepełnosprawnych.

W przypadku dozwolonego użytku publicznego dotyczy tylko wybranych instytucji (a nie samego celu publicznego czy edukacyjnego), w zakresie dopasowanym do ich działalności. Np. Biblioteki mogą w jego ramach udostępniać książki za darmo bez płacenia ich autorom (ale już nie np. organizować pokazy filmów, do których to muszą zakupić licencje), szkoły mogą korzystać z dowolnych, już rozpowszechnionych utworów, ale jedynie w sytuacjach ograniczonych do ich uczniów. Najbardziej znana część dozwolonego użytku, czyli prawo cytatu to możliwość przytaczania w całości lub we fragmentach opublikowanych już utworów pod warunkiem ich dokładnego opisania oraz kiedy służy to wyjaśnianiu lub nauczaniu, krytycznej analizie lub prawom gatunku twórczości.

Kiedy to, co chcemy zrobić z cudzym utworem nie mieści się w ramach dozwolonego użytku lub cytatu będziemy potrzebowali zgody od posiadacza praw majątkowych do utworu… lub znaleźć taki utwór, z którego możemy korzystać swobodnie, bo jest dostępny na wolnych licencjach lub w domenie publicznej (o tym w kolejnym odcinku).

Zarządzanie prawami

Choć nazwa wskazuje, że prawo autorskie dotyczy autorów, to zwykle, gdy kupujemy czyjąś pracę czy nawet płacimy za dostęp do filmu w serwisie streamingowym, mamy do czynienia nie z autorami, a z pośrednikami i posiadaczami praw autorskich majątkowych. Autorów, a dokładnie ich związku z utworem (np. konieczności podpisywania) po wsze czasu chronią prawa autorskie osobiste, które są niezbywalne.

Prawa osobiste chronią intelektualny związek autora z jego dziełem oraz integralność (czyli możliwość decyzji o tym w jakiej formie zostanie wydany i przypisany do niego lub do niej) dzieła jako całości, są nieograniczone w czasie. Tymczasem prawa majątkowe chronią finansowe interesy twórców i wydawców. To one są podstawą handlu własnością intelektualną oraz zbiorowego zarządzania prawami zrzeszonych twórców. Wyłącznie osoba, która posiada prawa majątkowe do utworu, ma prawo do pozyskiwania wynagrodzenia za wszelkie formy wykorzystania utworu. To ona decyduje o tym, jak utwór może być zapisywany i powielany. Może decydować o udzieleniu licencji takiej jak Creative Commons wszystkim odbiorcom lub o udzieleniu licencji wyłącznej jednemu podmiotowi, a nawet sprzedaniu swoich praw (do tego konieczna jest pisemna forma umowy). Z racji na możliwość sprzedawania praw, dziedziczenia ich oraz przekazywania ich automatycznie pracodawcom w ramach umów o pracę, należy pamiętać, że uzyskanie zgody na wykorzystanie cudzego, chronionego utworu, nie zawsze oznacza uzyskanie zgody o samego autora czy autorki.

Prawa majątkowe są ograniczone w czasie zależnie od formy i rodzaju dzieła. Najczęściej obowiązują one do siedemdziesięciu lat od śmierci twórcy lub ostatniego współtwórcy (np. w przypadku filmów). Jeśli jednak utwór był adaptowany (np. książka została przetłumaczona) lub wykonany (np. nowe nagranie Chopina) musimy pamiętać, że dana adaptacja i wykonanie mają swoją ochronę przysługującą tłumaczowi i nowemu wykonawcy.

Podstawowa wiedza, o tym działa prawo autorskie przyda się nie tylko podczas wykorzystywania utworów z sieci, ale również w zlecaniu i publikowaniu własnych prac. W razie potrzeby, na szczegółowe pytania odpowiada podczas cotygodniowego darmowego dyżuru prawnik w serwisie prawokultury.pl, gdzie znajdziesz również bazę najczęstszych pytań i odpowiedzi.

Kamil Śliwowski - animator i trener specjalizujący się w edukacji medialnej, prawie autorskim oraz bezpieczeństwie w sieci. Autor serwisu o otwartych zasobach edukacyjnych www.otwartezasoby.pl

Zobacz także:

Publikowanie w sieci - do czego służą i jak działają licencje Creative Commons? Cz.1

Jak tworzyć i publikować materiały, z których odbiorcy będą chcieli korzystać? - praktyczne zastosowanie licencji Creative Commons cz.2